Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΤΟΥΣ

Του Κώστα Χρηστάκη
Ειδικού Παρέδρου Παιδ. Ινστιτούτου

"Το παιδί για την αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, έχει ανάγκη από αγάπη και κατανόηση. Πρέπει, κατά το δυνατό, να μεγαλώνει κάτω από την προστασία και την ευθύνη των γονιών του και σε κάθε περίπτωση, μέσα σε ατμόσφαιρα θαλπωρής και ηθικής και υλικής ασφάλειας". (Παγκόσμια Δακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού, Αρχή 6).

1. Εισαγωγή

Ο Αλμπέρτο Μοράβια στο μυθιστόρημά του "Η χωριάτισσα" γράφει: "Έχω προσέξει πολλές φορές πως τα παιδιά κάνουν το αντίθετο από αυτό που τους λένε ή κάνουν οι γονείς τους, όχι γιατί πιστεύουν στην πραγματικότητα ότι οι γονείς τους κάνουν άσχημα αλλά για το μοναδικό λόγο ότι αυτά είναι παιδιά και οι γονείς τους είναι οι γονείς και θέλουν και αυτά να έχουν τη ζωή τους με το δικό τους τρόπο, όπως οι γονείς έχουν τη δική τους ζωή"(1). Είναι βέβαιο, ότι όλοι οι γονείς έχουν παρατηρήσει και μπορούν να αναφέρουν πράγματα που κάνουν ή δεν κάνουν τα παιδιά τους, τα οποία είναι έξω από τις αντιλήψεις, τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες τους.

Ο ρόλος των γονέων στην αγωγή και ανάπτυξη των παιδιών τους δεν αμφισβητή-θηκε ποτέ. Αλλά, καθώς περνούν τα χρόνια και τα πρότυπα που προβάλλονται καθη-μερινά και παγκόσμια από τα ΜΜΕ κυρίως γίνονται όλο και πιο επικίνδυνα, ο ρόλος αυτός αποκτά περισσότερο ενδιαφέρον και γίνεται ιδιαίτερα σημαντικός. Ιδιαίτερα σήμερα που η προπαγάνδα και η διαφήμιση έχουν αναχθεί σε πανίσχυρες αντίρροπες διδακτικές δυνάμεις και αντιστρατεύονται τον κοινωνικοποιητικό ρόλο του σχολείου και της οικογένειας(2), πολλοί γονείς αγωνιούν, άγχονται και αναζητούν απαντήσεις σε ερωτήματα, όπως:

- Tι πρέπει να κάνω ή να μην κάνω για να βοηθήσω το παιδί μου να αναπτυχθεί και να ωριμάσει σωστά;
- Πώς μπορώ να προστατέψω το παιδί μου από τους κινδύνους που το περιτριγυρίζουν και να προλάβω "το κακό";

Tα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε, με συνοπτική αναφορά: στην εξέλιξη και τις ανάγκες του παιδιού, στις δυσκολίες που μπορεί να υπάρξουν κατά την πορεία της ωρίμανσης και, βέβαια, στο ρόλο των γονέων.

2. Η εξέλιξη του παιδιού των 0 - 12 ετών

Αν δεχτούμε ότι η ωρίμανση του ανθρώπου στον ψυχοκινητικό, στον κοινωνικό, στον νοητικό και στο συναισθηματικό τομέα ολοκληρώνεται στην ηλικία των 16 με 17 ή 18 ετών, τότε στα 12 χρόνια της ηλικίας του έχουν συντελεστεί τα 3/4 της ανάπτυξής του. Η περίοδος αυτή, λοιπόν, είναι πολύ σημαντική και περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια(3):

α. Το αισθησιοκινητικό στάδιο (0-3 ετών). Κατά την περίοδο των τριών πρώτων ετών αναπτύσσονται τρεις βασικές λειτουργίες:

- Η λειτουργία των αισθήσεων (όραση, ακοή, αφή κτλ), με τις οποίες το παιδί αντιλαμ-βάνεται τον κόσμο που το περιβάλλει.
- Η κινητική λειτουργία και ειδικότερα το βάδισμα που επιτρέπει στο παιδί να μετα-κινείται ελεύθερα, να πιάνει διάφορα αντικείμενα και να ερευνά το περιβάλλον του. Αποκτά δηλαδή κινητική αυτονομία και ικανότητα ελέγχου του περιβάλλοντος.
- Η Ομιλία, μια από τις σπουδαιότερες λειτουργίες του ανθρώπου. Με την ομιλία το παιδί εκφράζει τα συναισθήματά του, τις επιθυμίες του, τις ανάγκες του και επικοι-νωνεί με το περιβάλλον του.

β. Το στάδιο του εγωκεντρισμού (3-6 ετών). Κατά την περίοδο αυτή το παιδί αισθάνεται και θεωρεί ότι είναι το "κέντρο του κόσμου". Θέλει να το προσέχουν όλοι. Κάνει ό,τι μπορεί, ακόμη και πράγματα που οι γονείς θεωρούν ανόητα, για να προσελκύσει την προσοχή των άλλων.

Η ανάγκη του εγωκεντρισμού πρέπει να ικανοποιείται με μέτρο. Διαφορετικά είναι πιθανό το παιδί να αισθανθεί εγκατάλειψη κι αυτό συμβάλλει στην ανάπτυξη αρνητικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του, όπως, για παράδειγμα, καχυποψία, έλλειψη εμπιστοσύνης στους άλλους κτλ.

γ. Το στάδιο της κοινωνικοποίησης (6 - 12 + ετών). Είναι η σημαντικότερη περίοδος της ζωής του παιδιού μετά την εφηβεία. Κατά την περίοδο αυτή μπαίνουν τα θεμέλια της προσαρμογής του στο περιβάλλον της οικογένειας, του σχολείου και της ευρύτερης κοι-νωνίας.
Στην ηλικία των 6-12 ετών συμβαίνουν σημαντικές αλλαγές στη ζωή του παιδιού, όπως:

- Για πρώτη φορά το παιδί που δεν έχει πάει στο νηπιαγωγείο αποχωρίζεται από τη μητέρα του και παραμένει για αρκετές ώρες, μόνο του, έξω από την οικογένεια και το σπίτι του (απογαλακτισμός).
- Για πρώτη φορά μπαίνει σε διαδικασία συστηματικής διδασκαλίας και μάθησης (σχολικό πρόγραμμα).
- Για πρώτη φορά είναι υποχρεωμένο να συμμορφώνεται και να πειθαρχεί σε δομημένο πρόγραμμα, σε κανονισμούς και κανόνες (σχολικό πρόγραμμα, σχολική ζωή).
- Σταδιακά αρχίζει να κάνει διάκριση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.
- Για πρώτη φορά μόνο του, χωρίς την παρουσία των γονέων του αναζητά, βρίσκει, και κάνει φίλους, έξω από το οικογενειακό και το στενό συγγενικό ή γειτονικό περιβάλλον (Χριστοδουλίδης, Α. 1998, Πετρουλάκης, Ν. !961, Παρασκευόπουλος, Ι. κ.ά.):

3. Οι ανάγκες του παιδιού 0-12 ετών

α. Βιολογικές ή φυσιολογικές. Τέτοιες ανάγκες είναι: η ανάγκη της τροφής, του νερού, της προφύλαξης από το κρύο, της διατήρησης της υγείας κτλ.

β. Ψυχολογικές ή πνευματικές ή κοινωνικές. Τέτοιες ανάγκες είναι: η αγάπη και η στορ-γή, η ανάγκη του ανήκειν, η αποδοχή, η αναγνώριση, η επιδοκιμασία κ.ά..

Αν οι ανάγκες αυτές και ιδιαίτερα οι ψυχολογικές ικανοποιούνται, το παιδί είναι πολύ πιθανό ότι θα αναπτύξει αισθήματα ασφάλειας και προσωπικής επάρκειας. Τότε έχει καλή ιδέα για τον εαυτό του, αναπτύσσει πρωτοβουλίες και καλές διαπροσωπικές σχέ-σεις με τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του. Τα στοιχεία αυτά είναι πολύ σημαντικά για την ομαλή ανάπτυξη και προσαρμογή του παιδιού στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία.

Αν οι ανάγκες αυτές δεν ικανοποιούνται, τότε το παιδί ενδέχεται να παρουσιάσει κακή ψυχοκινητική και νοητική ανάπτυξη νευρικότητα, επιθετικότητα, απομόνωση και αντικοινωνική συμπεριφορά.

Για πολλούς γονείς, ιδίως για τους μπαμπάδες, ο ρόλος τους αρχίζει και τελειώνει με την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών των παιδιών τους. Αυτό είναι λάθος.

4. Δυσκολίες και προβλήματα κατά την περίοδο της ανάπτυξης

Κατά την περίοδο της ανάπτυξης και τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης μερικά παιδιά είναι πιθανό να παρουσιάσουν δυσκολίες και προβλήματα, όπως: δυσκολίες στη μάθηση, προβλήματα συμπεριφοράς κ.ά. Τις περισσότερες φορές τα προβλήματα είναι απλά και εύκολα και τα αντιμετωπίζει μόνο του ή με την υποστήριξη των γονέων και των δασκάλων του. Μερικές φορές τα προβλήματα είναι περίπλοκα και δύσκολα και τότε χρειάζεται η παρέμβαση ειδικών για την αντιμετώπισή τους.

Οι δυσκολίες και τα προβλήματα μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο ομάδες (Χρηστάκης Κ, 2001):

α. Προβλήματα που οφείλονται σε εγγενείς παράγοντες. Τέτοια προβλήματα είναι αυτά που έχουν σχέση με ελλείψεις, ανεπάρκειες και δυσλειτουργίες που επισημαίνονται στο ίδιο το παιδί, όπως προβλήματα που οφείλονται: σε χαμηλό επίπεδο ευφυίας, σε μειω-μένη όραση ή ακοή, σε νευρολογικά ελαττώματα, σε ορθοπεδικά ελαττώματα, σε ειδικές δυσκολίες μάθησης και άλλα.

β. Προβλήματα που οφείλονται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Τέτοια προβλήματα είναι αυτά που έχουν σχέση με το περιβάλλον του παιδιού, τόσο το φυσικό (π.χ. μόλυνση του περιβάλλοντος κακή διατροφή(4), φτωχά ερεθίσματα, ακατάλληλο εκπαιδευτικό σύστημα, συνθήκες εκπαίδευσης κλπ), όσο και το ανθρώπινο.

Σ' ότι αφορά την οικογένεια και ειδικότερα τους γονείς, παρατηρούνται δυσκολίες και προβλήματα που συνδέονται με τη μητέρα ή τον πατέρα και ταξινομούνται ως εξής(5):

- Εργαζόμενη μητέρα. Αν και η εργαζόμενη μητέρα έχει καταστεί θεσμός, λόγω της καταναλωτικής κοινωνίας που ζούμε, ωστόσο η απουσία της από το σπίτι, ιδίως όταν τα παιδιά είναι ακόμη σε μικρές ηλικίες, είναι πιθανό να προκαλέσει προβλήματα.
- "Καλή" νοικοκυρά. Η μητέρα που θέλει το σπίτι να είναι πάντα άψογα σιγυρισμένο, κατ' ανάγκη ασκεί υπερβολικές πιέσεις στα παιδιά, που πολλές φορές συνοδεύονται από επικριτική στάση και τιμωρίες.
- "Κοινωνική" μητέρα. Η πολλή κοινωνικότητα, οι πολλές συναναστροφές (επισκέψεις, τσάγια, δεξιώσεις κτλ), συχνά απομακρύνουν τη μητέρα από το παιδί κι αυτό επηρεάζει αρνητικά την ψυχοσυναισθηματική του ζωή.
- Υπερπροστατευτική μητέρα. Οι μητέρες που ανησυχούν εύκολα για τα παιδιά τους παίρνουν υπερβολικά μέτρα προστασίας από τους διάφορους κινδύνους. Έτσι εμποδίζουν το παιδί να κινείται αυτόνομα, να παίρνει πρωτοβουλίες και να αναπτύσσει μηχανισμούς για τη λύση των καθημερινών του προβλημάτων και την κοινωνική του προσαρμογή.
- "Πολυάσχολος" πατέρας. Πολλοί πατεράδες, λόγω πολυαπασχόλησης, δεν ασχολούνται αρκετά με τα παιδιά τους και συχνά, όταν είναι στο σπίτι, απαιτούν και ησυχία για να κάνουν τις δουλειές τους. Στις περιπτώσεις αυτές τα παιδιά επιβαρύνονται με διάφορες αρνητικές επιδράσεις, οι οποίες συνδέονται με τη στέρηση του πατέρα και καταπίεση που δέχονται.

5. Συνηθισμένα συμπτώματα

Οι πιο συνηθισμένες συμπεριφορές τις οποίες εκδηλώνουν τα παιδιά που δεν ικανοποιούνται οι ανάγκες τους κατά την περίοδο της ανάπτυξης είναι οι εξής:

- Κατά την προσχολική ηλικία. Στην ηλικία αυτή το παιδί συνήθως: προσκολλάται στη μητέρα, έχει διάφορους φόβους, βρέχεται τη νύχτα, εκδηλώνει υπερβολική αταξία, ζωηράδα, είναι απείθαρχο, προκαλεί ζημιές στο σπίτι, αρνείται να φάει, βυζαίνει το δάκτυλό του, ζηλεύει και κακοποιεί τα μικρότερα αδελφάκια του κτλ.
- Κατά τη σχολική ηλικία. Στη σχολική ηλικία το παιδί είναι πιθανό να παρουσιάσει πολλές από τις παραπάνω εκδηλώσεις και επιπλέον: αρνείται να πάει στο σχολείο (σχολειοφοβία), παρουσιάζει ψυχοσωματικά συμπτώματα (πόνοι στην κοιλιά, ζαλάδες, τάση για έμμετο κτλ), είναι απείθαρχο, άτακτο, ακατάστατο, ανοργάνωτο, στις δουλειές του, πολλές φορές απομονώνεται ή γίνεται βίαιο και επιθετικό, δεν αγαπά το σχολείο τους δασκάλους του και τη μάθηση, πηγαίνει στο σχολείο αδιάβαστο, ξεχνά να πάρει μαζί του τα πράγματά του, είναι εριστικό και δεν έχει καλές σχέσεις με τα άλλα παιδιά.
- Κατά την ηλικία των 11 - 12 ετών ειδικότερα, λόγω της ψυχοσωματικής επιβάρυνσης και των ψυχοσυναισθηματικών αναταράξεων που συνοδεύουν την προεφηβεία και την εφηβεία, συχνά τα προβλήματα συμπεριφοράς εντείνονται περισσότερο και εμ-φανίζονται ακραίες εκδηλώσεις, όπως επικίνδυνη επιθετική συμπεριφορά, σκασιαρ-χείο από το σχολείο και το σπίτι, κλοπές κτλ.

6. Ο ρόλος των γονέων

Ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα είναι το εξής:

Μπορούν οι γονείς να βοηθούν τα παιδιά τους, ώστε να πετυχαίνουν κανονική ψυχοσωματική ανάπτυξη και ομαλή προσαρμογή στο περιβάλλον και στη μάθηση;

Η απάντηση, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι ΝΑΙ, με την προϋπόθεση ότι οι γονείς:

- Παραδέχονται και αναγνωρίζουν ότι είναι συνεταίροι, συνεργάτες και συνυπεύθυνοι όχι μόνο για τη δημιουργία των παιδιών αλλά και για την αγωγή και την ανάπτυξή τους.
- Παραδέχονται ότι ο ρόλος της αγωγής είναι εξίσου σημαντικός με τη δημιουργία, αλλά πιο επίπονος, δύσκολος και επώδυνος.
- Γνωρίζουν βασικές στρατηγικές και τρόπους με τους οποίους πρέπει να προσεγγί-ζουν τα παιδιά τους, ώστε να διατηρούν καλή προσωπική σχέση μαζί τους και να τα υποστηρίζουν, παρωθώντας τα προς τη σωστή κατεύθυνση.

Βέβαια, η αγωγή είναι δύσκολη και, πολλές φορές, επώδυνη διαδικασία αν λάβουμε υπόψη ότι:

- Έχει μακρά διάρκεια, περίπου 16 ως 18 έτη, δηλαδή όση και η περίοδος της ανάπτυ-ξης του ανθρώπου.
- Απαιτεί διαρκή επαγρύπνηση και ετοιμότητα, ώστε να παρακολουθείται συστημα-τικά η εξέλιξη του παιδιού, για να γίνονται οι αναγκαίες διορθωτικές ή υποστηρι-κτικές παρεμβάσεις.
- Οι γονείς πρέπει να προτυποποιούν τους εαυτούς τους για να ασκούν χρήσιμη και σκόπιμη αγωγή στα παιδιά τους.
- Η προώθηση της επιθυμητής και η αντιμετώπιση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς συχνά προϋποθέτει εξειδικευμένη γνώση, την οποία οι γονείς συνήθως δεν έχουν.

Μια πιο σαφής συνοπτική περιγραφή του ρόλου των γονέων ως συνεταίρων και κα-θενός χωριστά, καθώς και του ρόλου που οφείλει να παίξει η πολιτεία, είναι η παρακάτω:

6.1. Ο ρόλος της μητέρας

Η βιολογική σύνδεση της μητέρας με το παιδί από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι την ωρίμανση και η ανάπτυξη καλής κοινωνικοσυναισθηματικής σχέσης παιδιού και μητέρας μέσα από τη συστηματική απασχόλησή της μαζί του και τη βιολογική φροντίδα (τροφή, καθαριότητα κτλ) που του παρέχει είναι αναμφισβήτητη (Χριστοδουλίδης, Α 1981). Η παρουσία της μητέρας και η φροντίδα του παιδιού από την ίδια ισχυροποιεί το αίσθημα στοργής και αγάπης και δημιουργεί αισθήματα ασφάλειας, αποδοχής, αναγνώρισης και προσωπικής επάρκειας στο παιδί. Αντίθετα, η στέρηση της μητέρας μπορεί να αποτελέσει υπόβαθρο για μη ικανοποιητική ψυχοσωματική ανάπτυξη και εκδήλωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς όπως: ανικανότητα για διαπροσωπικές σχέσεις, βίαιη συμπεριφορά, εγκληματικότητα, απομόνωση, σεξουαλική διαστροφή, ανεπαρκή νοητική ανάπτυξη, αδυναμία συγκέντρωσης στο σχολείο, κακή σχολική επίδοση κτλ.

6.2. Ο ρόλος του πατέρα

Μέχρι την ηλικία των δυόμισι περίπου ετών ο ρόλος του πατέρα είναι συμπληρωματι-κός. Η μητέρα κυρίως φροντίζει το παιδί και ο πατέρας βοηθά. Ωστόσο, το χάδι του πατέρα, όταν επιστρέφει στο σπίτι και η απασχόλησή του με το παιδί είναι αναγκαίο, γιατί ενισχύει και σταθεροποιεί το οικοδόμημα που ετοιμάζει η μητέρα.

Μετά τα δυόμισι χρόνια ο ρόλος του πατέρα αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ιδιαίτερα για το αγόρι ο πατέρας είναι το πρότυπο. Συνεπώς, πρέπει να προσέχει πώς μιλάει, πώς τρώει, και γενικά πώς συμπεριφέρεται, ώστε να είναι καλό πρότυπο για το παιδί.

Υποχρέωση του πατέρα κατά την περίοδο αυτή είναι:

- Να συμπληρώνει και να υποστηρίζει αυτό που η μητέρα με θυσίες χτίζει. Αν υπάρχουν διαφωνίες σ' ότι αφορά τους χειρισμούς για διάφορες περιπτώσεις, καλό είναι να συζητούν, να συνεννοούνται και να καθορίζουν από κοινού τυχόν διορθωτικές κινήσεις που πρέπει να γίνονται.
- Να βρίσκει χρόνο να ασχολείται με το παιδί καθημερινά.
- Να προκαλεί το παιδί παίζοντας και να του δίδει καθημερινά θετικά ερεθίσματα για την καλύτερη ψυχοσωματική του ανάπτυξη (π.χ. παίζουν μαζί σκάκι ή άλλα δημιουργικά παιγνίδια, λύνουν μαζί σπαζοκεφαλιές κτλ).

6.3. Ο ρόλος και των δύο γονέων - γενικές αρχές

Ό,τι είναι δύσκολο να πετύχει ο καθένας γονιός χωριστά μπορούν να πετύχουν και οι δύο μαζί με περισσότερη ευκολία. Συνταγές δεν υπάρχουν. Κάθε παιδί είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Γι' αυτό χρειάζονται εξατομικευμένη προσέγγιση και εξατομικευμένοι χειρισμοί, για τους οποίους και οι δύο γονείς πρέπει να συνεννοούνται και συμφωνούν απολύτως. Ωστόσο, μερικές γενικές αρχές που ισχύουν σε κάθε περίπτωση και πρέπει να ξέρουν οι γονείς είναι οι παρακάτω:

- Πιστεύουν ότι το παιδί τους είναι καλό. Αν κάνει κάτι που δεν τους αρέσει κάτι φταίει.
- Προσπαθούν να βρουν τι φταίει. Αν δυσκολεύονται συζητούν με το δάσκαλό του ή συμβουλεύονται κάποιον ειδικό.
- Το παιδί δικαιούται να κάνει και κάτι που μπορεί να μην αρέσει στους γονείς.
- Δέχονται ότι το παιδί δικαιούται να έχει προσωπική ζωή, η οποία δεν είναι απαραίτη-το να ταυτίζεται με τη δική τους.
- Αποδέχονται το παιδί τους όπως είναι, με τις χάρες του και τα ελαττώματά του και προσπαθούν να το βοηθήσουν να βελτιώσει τον εαυτό του εκεί που πρέπει.
- Συζητούν με το παιδί κάτι που κάνει και δεν είναι σωστό και προσπαθούν, με κατανό-ηση και υπομονή, να του δώσουν να καταλάβει ότι π.χ. αυτό που κάνει δεν είναι τίποτε σπουδαίο, αλλά ενοχλεί το ίδιο και τους άλλους. Πολλές φορές τα παιδιά, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες, δεν καταλαβαίνουν ότι κάποια συμπεριφορά τους ενοχλεί τους άλλους.
- Αναγνωρίζουν και επαινούν ό,τι καλό έχει ή κάνει και αγνοούν, αν αυτό είναι δυνατό, τις ανεπιθύμητες αντιδράσεις του.
- Επαινούν το παιδί δημόσια και το παρατηρούν επικριτικά όταν είναι οι δυο τους.
- Σε κάθε περίπτωση η αμοιβή είναι προτιμότερη από την ποινή.
- Η βία προκαλεί βία. Η κατανόηση, η αποδοχή, η ανεκτικότητα, η μεγαλοψυχία, η υπομονή είναι φάρμακο κατά των ανεπιθύμητων αντιδράσεων του παιδιού.
- Αν είναι αναπόφευκτο να τιμωρήσουν το παιδί πρέπει να καταλάβουν πρώτα γιατί τιμωρείται και να βεβαιωθούν ότι δεν το τιμωρούν για να το κάμουν να πονέσει ή για να το εκδικηθούν επειδή δεν συμπεριφέρεται όπως εκείνοι θέλουν. Και, βέβαια, σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται ο ξυλοδαρμός ή άλλες ποινές που εξευτελίζουν το παιδί και μειώνουν την αξιοπρέπειά του. Η στέρηση (π.χ. εξόδου, τηλεόρασης, γλυκού κτλ) είναι μια ποινή που προτείνεται ως πλέον ανώδυνη.
- Πλησιάζουν το παιδί με ειλικρίνεια και συζητούν μαζί του ακούγοντας με σεβασμό τη γνώμη του. Δεν ομιλούν προς το παιδί αλλά συζητούν και συνδιαλέγονται μαζί του.

Είναι αλήθεια ότι όλα αυτά είναι εύκολα όταν συζητούνται και δύσκολα όταν πράτ-τονται. Για να γίνουν χρειάζεται αντοχή, δύναμη, πίστη στο σκοπό, γνώση, μεθοδικότη-τα, υπομονή, επιμονή και αισιοδοξία.

Η συνεργασία των γονέων μεταξύ τους και με το προσωπικό του σχολείου είναι ένας καλός τρόπος για την πρόληψη και την αντιμετώπιση προβλημάτων των παιδιών.

6.4. Ο ρόλος της πολιτείας

Πολλές φορές οι γονείς αισθάνονται ότι είναι μόνοι, ανυποστήρικτοι. Είναι ανάγκη η πολιτεία να παίξει το ρόλο της. Να οργανώσει υποστηρικτικές υπηρεσίες σε επίπεδο περιφερειών, στελεχωμένες με ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και άλλους ειδικούς. Οι υπηρεσίες αυτές θα υποστηρίζουν συστηματικά και υπεύθυνα τα παιδιά και τους γονείς τους όταν και όσο χρειάζεται.

Ευχής έργο θα είναι να γίνει αποτελεσματική η λειτουργία των σχολών γονέων, όπου υπεύθυνα και συστηματικά θα επιμορφώνονται οι γονείς, για να μπορούν να ανταπο-κρίνονται αποτελεσματικά στο ρόλο τους. Ένα ρόλο που επηρεάζει σημαντικά το μέλλον των παιδιών τους και της κοινωνίας.

7. Επίλογος

Ο μεγάλος έλληνας παιδαγωγός Δημήτρης Γληνός είπε: "Ο μόνος τρόπος για να ζήσεις και να πεθάνεις σαν άνθρωπος είναι να ζήσεις και να πεθάνεις για ένα ιδανικό".

Για τους γονείς η αγωγή των παιδιών τους, ως έργο και ως υπευθυνότητα δεν μπορεί παρά να είναι ένα ιδανικό. Το ιδανικό αυτό πραγματώνεται με τη δημιουργία ατόμων ελεύθερων, ικανών, καλά προσαρμοσμένων και ωφέλιμων στην κοινωνία. Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να αγωνιζόμαστε γι' αυτό.

(1) Παπαδοπούλου Ν. (1987) Ψυχολογία - Σύγχρονα θέματα. Αθήνα.
(2) Χρηστάκη Κ. (1994) Το σχολείο και ο εκπαιδευτικός χθές, σήμερα, αύριο. Περ. ΑΠΟΠΕΙΡΑ, τ. 11, 13.
(3) Παπαδοπούλου Ν. και Ζάχου Δ. (1985) Ψυχολογία. Κέντρο Ψυχολογικών Μελετών. Αθήνα.
(4) Fotheringham J. and Morrisson M. (1979) Helping the Retarded Child in the Elementary School Years. Στο Μπάρδη,Π, Νοητική Καθυστέρηση. Αθήνα 1985.
(5) Χριστοδουλίδη Α. (1981) Εμείς και τα παιδιά μας. Λευκωσία

Βιβλιογραφία
Βάμβουκας, Μ (1978) Φόβος και αγωνία στην εφηβεία. Αθήνα
Dreikurs, R. (1975) Δώστε στο παιδί κίνητρα για μάθηση (μετάφραση Παναγοπούλου). Αθήνα.
Καλαντζή-Azizi, Α. (1985) Εφαρμοσμένη κλινική ψυχολογία στο χώρο του σχολείου. Αθήνα.
Kirk, S. - Gallagher, J. (1986). Educating exceptional children. Illinois, HPA
Κρασανάκης, Γ. (1980) Θέματα ψυχολογίας του παιδιού. Αθήνα. Δίπτυχο.
Παρασκευόπουλος, Ι. Εξελικτική ψυχολογία, Τόμ. 1, 2. Αθήνα.
Παπαδόπουλος, Ν. $ Ζάχος, Δ. (1985) Ψυχολογία. Κέντρο Ψυχολογικών Μελετών. Αθήνα.
Παπαδόπουλος, Ν. (1991) Ψυχολογία - σύγχρονα θέματα. Αθήνα.
Παπαδόπουλος, Ν. Θέματα ψυχολογίας. Αθήνα.
Πετρουλάκης, Ν. (1984) Ψυχολογία της προσαρμογής. Αθήνα. Γρηγόρης.
Χρηστάκης, Κ. (1994) Θέματα ειδικής αγωγής. Τελέθριον. Αθήνα.
Χρηστάκης, Κ. (1994) Το σχολείο και ο εκπαιδευτικός χθές, σήμερα, αύριο. Περ. ΑΠΟΠΕΙΡΑ τ. 11, 13.
Χρηστάκης, Κ. (2001) Προβλήματα συμπεριφοράς στη σχολική ηλικία. Εκδ. Ατραπός. Αθήνα.
Χρηστάκης, Κ. (2000) Ιδιαίτερες δυσκολίες και ανάγκες στο δημοτικό σχολείο. Εκδ. Ατραπός.